کسانی که اعجاز قرآن را در درون خودش جستجو می کنند، در وجوه اعجاز اختلاف نظر دارند؛ بسیاری فصاحت و بلاغت را معجزه می دانند، عده ای دیگر همه جهات در قرآن را معجزه می دانند. گاهی هم از بینهایت بودن وجود اعجاز در قرآن سخن به میان آمده است.
از آیه: ... و لو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا(82 نساء) معجزه بودن قرآن از حیث هماهنگی و عدم اختلاف آن آشکار می شود. این اعجاز مبتنی بر سه مقدمه است:
هماهنگی محتوایی بین کل آیات
این موضوع از سه راه قابل بررسی است:
Ø هدف از نزول قرآن هدایت بشر به سوی سعادت نهایی با بهترین شیوه است.(مقدمه1)
Ø اختلاف در آیات با این هدف سازگار نیست و نقض غرض است.(مقدمه 2)
Ø نقض غرض با حکمت خداوند ناسازگار است.(مقدمه 3)
Ø خداوند قرآن را به صورت هماهنگ نازل کرده است. (نتیجه)
مقدمه دوم یعنی وجود ملازمه بین بشری بودن و وجود اختلاف زیاد؛ نقطه اصلی این دلیل است.
مقدمه: تدبر به معنای اندیشیدن در مفاد آیات و لوازم و ملزومات آن می باشد. وجود اختلاف محدود به مدلول مطابقی آیات نیست. اختلاف هم به معنای هر گونه ناهماهنگی است. پس مراد از اختلاف در آیه تناقض و تضاد و عدم تناسب نقض آفرین بین آیات به لحاظ محتوا است. همچنین تفاوت در فصاحت و بلاغت به حدی که برخی از آیات معجزه نباشند را هم در بر می گیرد.
بیان ملازمه: وجود اختلاف زیاد و بشری بودن؛ یعنی اگر کتابی با ویژگی های بشر فراهم آید دارای اختلافات فراوان می بود؛ لذا در ابتدا ویژگی های انسان را بررسی می کنیم:
ویژگی های قرآن: شریاط و اوضاع و مدت زمان تکوین قران و برخی ویژگی های دیگر آن به گونه ای است که در صورت بشری بودن آن وجود اختلاف زیاد در آن حتمی است. نزول قرآن به صورت تدریجی بوده و اگر بشری باشد باید آثار کار تدیجی در آن موجود باشد که نیست. همچنین در شرایط و موقعیت های مختلفی نازل شده که در صورت بشری بودن باز می بایست در ان اختلاف نظر می بود اما نیست.
خلاصه تقریر آیات: آوردن کتابی با این خصوصیات در چنین شرایطی از سوی یک انسان با آن خصوصیات و زمینه های اختلاف آفرین (مقدم) ملازم با پدید امدن ناهماهنگی زیادی در آیات است؛ (تالی) به ویژه اگر قرآن را از حیث محتوا و لوازم مورد بررسی قرار دهیم؛ اما با این همه بررسی محتوای قرآن و لوزام ما را به این نتیجه می رساند که بین آیات قرآن ناهماهنگی نیست؛ و هماهنگی کاملی وجود دارد (رفع تالی) پس این هماهنگی نشانه معجزه بودن قران و از سوی خدا بودن قرآن است(نتیجه)
از عدم اختلاف در قرآن، نفی هر گونه مطلب نادرست از قرآن نتیجه می شود. زیرا از آنجا که قرآن مشتمل بر حقائق است، در صورت وجود مطلب ناحقی، می بایست ناهماهنگی در آن دیده شود. همچنین تحریف به زیاده و نقص را نفی می کند.
در مورد هماهنگی قرآن شبهاتی وارد کرده اند:
در قرآن مواردی از تناقض وجود دارد و عده هم آنها را جمع آوری کرده اند؛ مثلا ناهماهنگی ناسخ و منسخ.
پاسخ: موارد تعارض ظاهری توسط مفسران جمع و پاسخ داده شده بود؛ اما عده ای غرض ناک، با حذف پاسخ ها، شبهات را یک جا جمع کرده اند و مدعی تعارض در قرآن شده اند. برخی که اهل قرآن نبودند در اثر عدم آشنایی با قواعد محاوره یا غفلت از بکارگیری، مشکوک به تعارض در قرآن شده اند. ناسخ و منسوخ هم بر اساس قواعد محاوره تعارض به حساب نمی آید.
لازمه آیه که گفته است: اگر بشر قرآن را می آورد در آن اختلاف زیادی می بود، این است که اختلاف زیاد از قران نفی شود، اما نه مطلق اختلاف؛ ممکن اختلافاتی باشد و برای اینکه از سوی خدا بودن قرآن ثابت شود، می بایست هیچ اختلافی در آن وجود نداشته باشد. علاوه بر این دیده می شود که در برخی آثار انسان ها اختلاف کمی وجود دارد.
پاسخ: در ملازمه آمد که اگر قرآن محصول اندیشه انسان بود به جهت ویژگی های انسانی، وجود اختلاف در آن ضروری می بود، و اکنون که لوازم این ویژگی ها در آن یافت نمی شود و اختلافی در آن نیست پس نتیجه می شود کلام خداست. به عبارت دیگر، قید کثیرا توضیحی است نه احترازی؛ و اینکه می گویید هر اثر انسانی دارای اختلاف زیاد است درست نیست، بلکه سامان دادن کتابی مانند قرآن با این خصوصیات و با آن شرایط در صورت بشری بودن نمی توانست خالی از اختلاف باشد.
قرآن از جهت فصاحت و بلاغت دارای اختلاف است. زیرا همه آنها در یک سطح نیستند.
پاسخ: اختلافی مراد است که نشان از بشری بودن قران باشد نه هر نوع اختلافی؛ و لازمه تفاوت در فصاحت و بلاغت مادامی که به معجزه نبودن قرآن منتهی نشود، بشری بودن نیست. و این شبهه از آنجا ناشی می شود که ما آیات را به مثابه یک کل نمی بینیم و مثله کرده ایم.
